Jan Długosz w swych Rocznikach Sławnego Królestwa Polskiego przedstawił Konrada i jego żonę w skrajnie czarnych barwach, co powielano przez wieki. Współcześnie zaczęto dostrzegać, że Konrad nie tylko sprowadził Krzyżaków i prowadził wyczerpujące wojny o tron krakowski, ale był dobrym gospodarzem. Jedną z jego inwestycji były Wiskitki, początkowo zwane Kościelnymi. Dwór myśliwski w sąsiednich Starowiskitkach Konrad mógł odziedziczyć po ojcu Kazimierzu Sprawiedliwym. W 1221 roku bawiąc w nim, zapewne nie pierwszy raz, wystawił dokument o darowiźnie jednej wsi dla klasztoru kanoników regularnych w Czerwińsku i w tym historycznym dokumencie, po raz pierwszy pojawiła się nazwa miejscowości Wiskitki.
Książę pod koniec swego życia polecił zbudować nowy dwór nad samą Pisią w zisiejszych Wiskitkach. Natomiast sama postać księcia Konrada Mazowieckiego mogłaby być odpowiednio wyeksponowana jako założyciela tej miejscowości, chociaż przez historyków jest on najczęściej przedstawiany tylko w czarnych barwach, na co – jak wiemy – sobie zasłużył.
Młode lata Konrada
Przyszły władca Mazowsza i Kujaw urodził się ok. 1188 roku jako syn Kazimierza II Sprawiedliwego i Heleny z bocznej linii czeskich Przemyślidów. Miał starszego brata Leszka Białego, który po śmierci ojca (1194) został księciem krakowskim i sandomierskim. Konrad zaś pod opieką matki rządził Mazowszem i Kujawami. Z początkiem XIII wieku już samodzielnie wspierał brata w walce z książętami ruskimi.
Około 1208 roku poślubił księżniczkę ruską Agafię.
Najazdy Prusów.
W początkach panowania Konrada I Mazowieckiego największe zagrożenia dla Mazowsza stanowiły ciągłe najazdy Prusów, w tym Jaćwingów. Wyświęcony na biskupa Prus Chrystian bezskutecznie próbował ich nawracać. Wojewoda Konrada, dotychczasowy jego wychowawca, Krystyn poskromił Prusów, a następnie rozwinął akcję osadnictwa w ziemi chełmińskiej. Niestety Konrad, z nieznanych powodów, polecił go zgładzić (1217). Prusowie niebawem zajęli ziemię chełmińską, a jedna z ich wypraw zdobyła Płock.. Przy pomocy posiłków innych książąt odbito ziemię chełmińską, ale pozostawał problem jej strzeżenia. Popierając akcję chrystianizacji Prusów Konrad Mazowiecki założył dla nich biskupstwo (1222) z Chrystianem na czele. Jednocześnie, w odpowiedzi na ich najazdy, organizował przeciw nim wyprawy, nadając im rangę krucjat. Uczestniczył w nich jego brat Leszek Biały, który od udziału w wyprawie do Ziemi Świętej wymówił się papieżowi brakiem w niej piwa.
Sprowadzenie Krzyżaków do Polski
Prusowie jednak nie zaprzestawali najazdów. Wówczas Henryk Brodaty zaproponował sprowadzenie Krzyżaków, z którymi miał już jakieś kontakty. Konrad na to przystał sądząc, że zdobyte przez Krzyżaków ziemie zostaną w jego ręku. „Pobożni” bracia, wygnani właśnie z Węgier za próbę zorganizowania własnego państwa, zbytnio nie spieszyli się do Polski. Rozwinęli natomiast ofensywę dyplomatyczną u cesarza i papieża w sprawie nadania im ziemi Prusów. Nie czekając na Krzyżaków, z inicjatywy biskupa Chrystiana, Konrad powołał do walki z Prusami zakon braci dobrzyńskich, w którym mieli służyć głównie rycerze z Meklemburgi. Dopiero w 1228 roku Konrad wraz z Chrystianem wystawili Krzyżakom stosowne dokumenty. Podobno nieco podfałszowane posłużyły one do starań u papieża o nadanie władzy nad Prusami, jako lennem św. Piotra. Krzyżacy wyjednali też u cesarza Fryderyka II, dokument nadający im ziemie pogan. Ówczesny wlk. mistrz krzyżacki Hermann von Salza nigdy nie był na Mazowszu. Przebywał najczęściej na dworze cesarza Fryderyka II we Włoszech uczestnicząc w próbach łagodzenia jego konfliktu z papieżem Grzegorzem IX. Towarzyszył też cesarzowi w jego wyprawie do Ziemi Świętej. Około 1230 roku przybyli pierwsi rycerze krzyżaccy, których Konrad osadził w ziemi chełmińskiej i którym, razem z innymi książętami, długo udzielał skutecznej pomocy. Jak wykazał ponad 60 lat temu najwybitniejszy badacz bitwy grunwaldzkiej Stefan M. Kuczyński, Krzyżacy i tak by przybyli na ziemie Prusów, ale wzorem Zakonu Kawalerów Mieczowych od strony Bałtyku.
Najazdy litewskie.
W potocznej, inspirowanej przez malarstwo historyczne, świadomości mamy tylko najazdy krzyżackie, których jednak długi czas nie było poza jedną napaścią na Płock w 1234 roku. Natomiast od strony Podlasia trwały nieustanne najazdy Jaćwingów i Litwinów. Pierwsze rabunkowe najazdy litewskie miały miejsce w latach 1209-1211. W czasie następnego w 1220 roku bardzo ucierpiało całe Mazowsze, bo dla Litwinów Wisła nie stanowiła wystarczającej przeszkody. Stosunki litewsko-polskie do czasów Władysława Jagiełły były naznaczone krwią, paleniem domostw, uprowadzaniem ludzi oraz rabunkiem mienia. Jedynym ratunkiem była ucieczka do pobliskiego grodu, ale litewscy jeźdźcy z reguły pojawiali się agle.
Walka o tron krakowski.
Śmierć Leszka Białego zamordowanego w Gąsawie (1227) oznaczała koniec pryncypatu w Polsce. Odtąd poszczególni Piastowie uważali się za równych sobie. Konrad nie uzyskawszy prawa opieki nad niespełna dwuletnim synem zamordowanego wystąpił zbrojnie po spadek po starszym bracie i przejściowo zajął Kraków, usuwając powołanego na księcia krakowskiego Władysława Laskonogiego. Pokonany przez Henryka Brodatego, podstępem uwięził go w Płocku.
W 1232 r. zawarł z nim układ, zatrzymując Sieradz i Łęczycę, a rezygnując z Krakowa. Niebawem Konrad porwał z Sandomierza kilkuletniego już Bolesława Wstydliwego, prawowitego dziedzica Leszka Białego i trzymał go w Sieciechowie, ale w końcu go uwolnił pod naciskiem możnych małopolskich z rodem Gryfitów na czele. Ok. 1239 roku Konrad utracił położone za Pilicą tereny i odtąd ta rzeka stanowiła południową granicę Mazowsza z ziemią sandomierską. W 1237 r. nie zdołał powstrzymać najazdu Litwinów na Mazowsze. Po klęsce pod Suchodołem (1243) został wyparty z całej Małopolski przez zwolenników Bolesława Wstydliwego, ale nie rezygnował z dalszej walki. Cągłe wojny wyczerpały Mazowsze. Po jego śmierci toczone walki między jego synami Kazimierzem I i Siemowitem I bardzo wyniszczyły Mazowsze. Nie szukano bowiem rozstrzygnięcia w walnej bitwie , lecz wzajemnie niszczono posiadłości. W rezultacie stało się ono krainą uboższą od innych dzielnic.
Działalność gospodarcza.
Prowadząc liczne wojny, Konrad Mazowiecki mimo wszystko starał się nie zaniedbywać spraw gospodarczych. Inicjował lokacje miast mazowieckich (m.in. Płocka w 1237 r.).
Pod koniec jego rządów Czersk awansował na stolicę pd. Mazowsza. Wzorem innych władców, Konrad objeżdżał ziemie swego księstwa. Przybycie dworu książęcego oznaczało dla miejscowej ludności kilkudniowy obowiązek karmienia setki ludzi i koni. Na podstawie zachowanych dokumentów wiemy, że Konrad często bywał Gąbinie. W nim i w Trojanowie koło Sochaczewa odbywał sądy. W 1240 r. zwołał wiec do Iłowa. W 1241 i 1245 roku przebywał w Czersku, z którego udał się do będącego włością książęcą Mszczonowa. Wcześniej Konrad Mazowiecki bywał też w Wiskitkach, gdzie miał swój dwór myśliwski. Pod koniec życia, po oddaniu Płocka najstarszemu z synów Bolesławowi II, główną jego rezydencją była Łęczyca. Wówczas ośrodkami kasztelani były grody w Gostyninie, Sochaczewie, Rokitnie koło Błonia, Czersku i w Białej ( Rawskiej ). Konrad zagospodarowywał domeny książęce pod Błoniem i w Jazdowie przy przeprawie przez Wisłę. W Błoniu polecił zbudować rezydencję z wysoką wieżą kamienną. Do budowy domu mieszkalnego użyto już cegły, co było istotną nowością.
Starowiskitki czy Wiskitki?
Przed pięćdziesięciu laty w czasie obchodów 750-lecia Wiskitek, główny ich organizator od strony naukowej, prof. dr hab. Władysław Pałucki stwierdził, że dwór myśliwski Konrada Mazowieckiego był zlokalizowany w Starowiskitkach. Co więcej, że mógł już istnieć w czasach Bolesława Krzywoustego, który zmarł 1138 roku, prawdopodobnie w Sochaczewie. Jeśli był dwór to musiała też istnieć wieś służebna do jego obsługi.
Lokalizacja dworu w Starowiskitkach miała podstawową wadą w postaci braku jakiejś rzeczki. Prawdopodobnie istniało małe jeziorko, raczej staw, zasilany wodą z wiosennych roztopów, w następnych wiekach zarosły roślinami bagiennymi. Do okresowej rzeczki Suchej, która przepływa przez Wolę Miedniewską, było ok. kilometra. Powiększająca się stadnina książęca wymagała sporo wody. Z tego względu Konrad Mazowiecki zdecydował się na przeniesienie swej myśliwskiej rezydencji na wzgórek nad Pisią Radziejówką. Oba brzegi tej powoli płynącej rzeczki obfitowały w rozległe łąki. W połowie XIII wieku zbudowano też kościół, który stał się centrum rozległej parafii. Niebawem otrzymał on wezwanie Św. Stanisława Biskupa, który w 1253 r. został kanonizowany.
Mieszkańcy Starowiskitek nadal mieli posługiwać przy łowach. W pięćdziesiąt lat później w tym celu osadzono wieś Kozłowice. Również zadaniem mieszkańców Młodych albo Kościelnych Wiskitek, jak je określano w nielicznych zachowanych dokumentach, była pomoc przy książęcych łowach. Mieli otoczyć wybrany rejon puszczy sieciami, a nagonka złożona z chłopów z okolicznych wsi miała kierować zwierzynę na stanowisko wybrane prze księcia a potem królów.
Para książęca o czarnym charakterze?
Konrad Mazowiecki chyba był człowiekiem gwałtownego charakteru. Ponadto ulegał podszeptom żony i złych doradców. Zresztą większość ówczesnych europejskich władców była ludźmi okrutnymi z dzisiejszego punktu widzenia. Surowość miała świadczyć o sile panującego. Kościół nawoływał do pokoju Bożego. Jednak w czasie wojen z trudem powstrzymywano się od rozlewu krwi w niedziele. Osoby uznane za buntowników często oślepiano oraz obcinano im ręce, ale pozostawiano przy życiu.
Uważano to za większą karę niż ścięcie głowy. Miał to być odstraszający przykład nawet dla możnych.
W 1239 r. Konrad polecił swemu synowi Siemowitowi porwać scholastyka płockiego Jana Czaplę za to, że źle rzekomo wychował jego syna Kazimierza I, któremu ok. 1233 r. oddał z zarząd Kujawy. Otóż młody książę, wbrew woli ojca, poślubił córkę Henryka Pobożnego, której starsza siostra była żoną jego starszego brata Bolesława. Bawił też długo w towarzystwie J. Czapli na dworze swego teścia. Prałat po torturach został publicznie powieszony, jak pospolity przestępca. Żona Konrada Agafia miała zabronić zdjęcia ciała z szubienicy i pochówku. W rezultacie arcybiskup gnieźnieński nie tylko ekskomunikował księcia, ale obłożył interdyktem całą diecezję płocką. Konrad musiał odbyć odpowiednią pokutę kościelną i dać materialne zadośćuczynienie. Arcybiskup otrzymał m.in. na własność Łowicz z
przyległościami. Jednym z darów ekspiacyjnych był pozłacany kielich i patena, na której uwieczniono wizerunek pary książęcej z dziećmi. W końcu papież zdjął klątwę. Zakaz odprawiania nabożeństw i udzielania sakramentów nie dotyczył tej części Mazowsza Zachodniego, która kościelnie podlegała biskupstwu poznańskiemu.
Konrad utrzymywał przyjazne stosunki z księstwami ruskimi, co nie przeszkodziło mu w zajęciu Drohiczyna, a nawet rozgromieniu i skazaniu na śmierć ojca Agafii, który zawładnął ziemią przemyską.
W 1241 r. dotarł na Mazowsze tylko niewielki zagon tatarski. W jego ostatnich wyprawach na Kraków wspierali go pogańscy Litwini. Wszystko to sprawiło, że w dawni kronikarze, a potem historycy przedstawiali Konrada Mazowieckiego tylko w czarnych barwach. Zwłaszcza nie chciano mu darować sprowadzenia Krzyżaków. Miał kilkanaścioro dzieci, z których dłużej żyli i odegrali wybitniejszą rolę Kazimierz I książę kujawski, ojciec Leszka Czarnego i Władysława Łokietka, oraz Siemowit (Ziemowit) – książę czerski i niebawem też płocki. Wyznaczony przez Konrada na władcę Płocka i całego Mazowsza Bolesław I zmarł bowiem w końcu 1248 roku, przeżywszy ojca o niespełna 16 miesięcy. Obaj zostali pochowani w katedrze płockiej.
Bogdan Jagiełło